Waarom Humboldt?

Onze planeet is een groot wonder. Het grootste wonder is wellicht niet de verscheidenheid van de natuurlijke wereld, maar de onderlinge samenhang: de verbanden die overal tussen te trekken zijn. Walvissen die met hun uitwerpselen oceaanwater koelen, vogels die de tanden van krokodillen schoonmaken, bomen die met elkaar communiceren, globale golfstromen die lokale klimaten matigen.

Een van de eerste mensen die de natuur van de hele planeet wilde ontsluiten en beschrijven, en zo het grote wonder wilde tonen, was Alexander von Humboldt.

Alexander von Humboldt werd geboren in 1769 in Potsdam, Pruisen. Dat is hetzelfde jaar als Napoleon, maar de levens van de twee wereldberoemde mannen zouden heel anders verlopen. Von Humboldt kwam uit een familie van Pruisische officieren en hovelingen. Zijn vader overleed toen Alexander negen was en zijn oudere broer, Wilhelm, elf.

Hun moeder had ambitieuze plannen met de broers: ze nam diverse docenten in dienst om hen te onderwijzen. En beroemd werden ze: Wilhelm als filosoof, Alexander als natuuronderzoeker, eerst in Berlijn, toen in heel Europa en, tot slot, in de hele Wereld. Toen ze jonge twintigers waren, kenden de broers Von Humboldt al bijna iedereen, van Friedrich Schiller tot Johann Wolfgang von Goethe, later zouden daar nog de Spaanse koning en de Amerikaanse president bijkomen.

Maar goed, terug naar de jaren negentig van de achttiende eeuw: als late twintiger werkte Alexander in het Ministerie van Mijnen van Pruisen. Toen zijn moeder overleed, nam hij ontslag en verhuisde hij naar Parijs, de hoofdstad van de Europese wetenschap. Alexander wilde de wereld begrijpen. Vooral, echter, wilde hij de wereld zien en in kaart brengen: ‘Het oog,’ schreef hij in 1845 is het orgaan van onze Weltanschauung: ‘het orgaan waarmee we de wereld zien en observeren en interpreteren.’

Zijn meest bekende boek heet dan ook Ansichten der Natur. Dat kan zowel beelden van de natuur als ‘de visie’ van de natuur betekenen.

Enkele jaren na zijn ontslag en zijn verhuizing naar Parijs, in de zomer van 1799, op tweeëndertigjarige leeftijd, vertrok Von Humboldt na enkele mislukte pogingen, dan eindelijk naar Amerika, ‘de nieuwe wereld’. Hij had een brief van de Spaanse koning bij zich, zodat hij in Zuid-Amerika de juiste contacten kon leggen. Ook bracht hij notitieboeken mee, en wetenschappelijke instrumenten, van sterrenkijkers tot dieploden en pincet en scalpel. Hij wilde alles vastleggen wat hij kon zien en ervaren, van sterrenkijken tot een studie van stalagmieten in mijnschachten en van bergen schetsen tot het sparen van schimmels.  

Meer dan vijf jaar verbleef Von Humboldt in Noord- en Zuid-Amerika; hij ontmoette vele volkeren, werd - uiteraard - meerdere keren ziek, beklom bergen, voer rivieren af, reisde te paard de Andes over en zeilde naar Cuba - twee keer. En in de Verenigde Staten ontmoette hij Thomas Jefferson, de derde president van de Verenigde Staten. Zo groot was Von Humboldts statuur. Toen al. Want de reis, en de boeken die hij er later over schreef, maakten Von Humboldt wereldberoemd en een voorbeeld voor andere wetenschappelijke, reislustige types. Charles Darwin, bijvoorbeeld, de bedenker van de evolutie-theorie, nam zijn boeken mee op zijn eigen ontdekkingsreis. 

Niet allemaal, natuurlijk: Von Humboldts boeken over zijn reis besloegen meer dan dertig delen. Het grootste gedeelte van zijn leven na de reis besteedde hij aan zijn reis: hij beschreef en ordende de planten die hij meebracht, maakte grafieken, kaarten en legendas. Hij schreef meeslepend over zijn avonturen, gaf gedegen wetenschappelijke beschrijvingen van de lokale flora en fauna en publiceerde inzichtelijke studies van de verschillende bevolkingsgroepen die hij op zijn reis mocht ontmoeten.

Maar Humboldt deed meer: in 1845 publiceerde hij het eerste deel van Kosmos, een overzicht van de natuur van over de hele wereld - het materiaal werd hem toegestuurd door andere mensen van uit alle werelddelen. Er zouden nog drie delen volgen, het laatste gepubliceerd vlak voor zijn dood, toen Von Humboldt bijna negentig was.

Von Humboldt bekostigde al zijn avonturen en onderzoeken en geschriften zelf: hij had geen secretaris of assistent. Voor iemand die waarschijnlijk meer dan 100.000 brieven ontving en zelf de helft daarvan verstuurde, is dat onvoorstelbaar. En daarnaast dus, al zijn boeken en lezingen en zijn correspondentie. Gegeven en gevoerd in verschillende talen.

Hoe kan dat allemaal? Volgens een van zijn meer recente biografen, Andrea Wulf, kende Von Humboldt een grenzeloze energie én nieuwsgierigheid én vrijgevigheid, was hij progressief in zijn wereldbeeld (zelfs nog voor onze tijd) maar vooral kende zijn bewondering voor de natuur geen grenzen.

In bijna alles wat hij deed, wilde Von Humboldt telkens weer het wonder van de wereld boekstaven, zodat de lezers het met hun eigen ogen konden zien. Want de natuur was niemands eigendom en daarom kreeg ze soms niet genoeg bescherming. Dat zou kunnen veranderen, meende Von Humboldt, als mensen de natuur niet zouden willen beschermen vanwege het bezit ervan, maar vanwege de bewondering ervoor.

En wat ook zou helpen was als elke burger een kosmopoliet zou zijn, en zijn verantwoordelijkheden zou nemen voor de wereld. Von Humboldt hielp in ieder geval als voorbeeld. Darwin behoorde dus tot Von Humboldts bewonderaars, net als Henry David Thoreau, de schrijver van Walden, en Ernst Haeckel, de Duitse bioloog die het woord ‘ecologie’ bedacht. Ook John Muir, de Schot-Amerikaanse natuuronderzoeker en vroege pleitbezorger van natuurbehoud, was een fan. Al deze nazaten staan symbool voor Von Humboldt’s nalatenschap; bewondering van en zorgdragen voor de natuur.

Von Humboldt was een observator, een beschrijver van de natuur. Maar hij gebruikte de natuur natuurlijk ook als een basis voor zijn bestaan: de natuur voedde en onderhield hem. En om de mens goed te voeden en onderhouden, moet de natuur ook rust krijgen - met respect behandeld. Het is in de geest van zijn nalatenschap en leven dat Humboldt probeert mensen en banen bij elkaar te brengen die datzelfde doel voor ogen hebben.